ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਹਰਿਆਲੀ, ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਲਹਿਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਕੁਝ ਧੂੜ, ਕੁਝ ਜੰਗਲ. ਇਹ ਅਦਭੁਤ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਨਜ਼ਾਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੇਂਡੂਆਂ ਲਈ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਸੱਚਮੁੱਚ ਵਿਲੱਖਣ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਸੀ. ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ. ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਸਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਨਿਸ਼ਚਤ ਰੂਪ ਤੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਹੱਥ, ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਹੈ. ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਵੈਨਸ ਐਗਨਯੂ ਯਾਨੀ ਪੈਟਰਿਕ ਵੈਨਸ ਐਗਨਯੂ. ਇੱਕ ਵਾਰ ਐਗਨਯੂ ਉਸਦਾ ਸਰ ਨਾਮ ਸੀ. ਉਸਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਪੈਟਰਿਕ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਸੀ. ਸਰ ਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਪੈਟਰਿਕ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ Vans ਅਗਨਯੂ, Vans ਐਗਨਯੂ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਫਸਰ ਸੀ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ. ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਨੂੰ ਵਸਾਉਣ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ, ਬੰਗਲੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਮੁਸਲਿਮ ਫਜ਼ਲ ਖਾਨ ਵੱਟੂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਨਾਲ Vans Agnew ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਕਦਮਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ, ਅਗਨੀw, ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਬੰਗਾਲ ਸਿਵਲ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਭਟਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਵਜੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਸਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋ ਗਿਆ. ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਛੋਟੀ ਸੀ। ਪਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਫਸਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਵਧੀਆ ਸੀ. ਉਸ ਦਾ ਮਨਪਸੰਦ ਕੰਮ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਆਬਾਦੀ ਦੇਣਾ ਸੀ. ਉਹ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਚਾਹੇ ਉਹ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਲਾਹੌਰ। ਉਹ ਤਿੰਨ ਗੱਲਾਂ 'ਤੇ ਸਹਿਮਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕਿਹੜੀ ਹੈ? ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਜਾਂ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਉਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਤੀਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪਹਿਲ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ. ਇਸ ਸੋਚ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਵਜੋਂ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ.
ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਵਿੱਚ ਬੰਗਲੇ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਪੈਟਰਿਕ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਵਨਸ ਐਗਨਿw ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ 7 ਸਾਲ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਸੇਵਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭੁੱਲੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਛੱਡੀਆਂ ਜੋ ਅਮਿੱਟ ਯਾਦਾਂ ਬਣੀਆਂ ਰਹੀਆਂ. ਉਸਨੇ 3 ਸਾਲ ਕਲਕੱਤੇ ਅਤੇ 2 ਸਾਲ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਏ. ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਬੰਗਲਾ ਮਿਲਿਆ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਨਾਂ ਬੰਗਲਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਹਾਰਸ ਸ਼ੂ ਲੇਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣੇ ਇਸ ਬੰਗਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੂਰ -ਦੂਰ ਤੱਕ ਰਹੀ ਹੈ। ਬੰਗਲਾ ਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ. ਉਥੋਂ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੱਟੇ ਅਤੇ ਮਿੱਠੇ ਅਨੁਭਵ ਹੋਏ. ਜਦੋਂ ਦੂਸਰਾ ਸਿੱਖ ਐਂਗਲੋ ਯੁੱਧ ਮੁਲਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਯਾਤਰਾ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਐਗਨਯੂ ਦਾ ਜਨਮ 21 ਅਪ੍ਰੈਲ 1822 ਨੂੰ ਨਾਗਪੁਰ ਵਿੱਚ ਪੈਟਰਿਕ ਵਨਸ ਐਗਨਯੂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ. ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਕੈਥਰੀਨ ਫਰੈਸਰ ਸੀ. ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਮਦਰਾਸ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਯੁੱਧ, 1845-1846 ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਮਾਰਚ 1841 ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਸਿਵਲ ਸਰਵਿਸ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ, ਵੈਨਸ ਐਗਨਯੂ, 1844 ਵਿੱਚ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਗਲੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਹ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਦਾ ਨਵਾਬ, ਮੁਹੰਮਦ ਬਹਾਵਲ ਖਾਨ ਸੀ। ਅਤੇ ਬੈਰੀਅਰ ਲੇਕ ਯਾਨੀ ਹਰਸ਼ ਸ਼ੂ ਲੇਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬੰਗਲਾ ਬਣਾਇਆ. ਹਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮ ਬੰਗਲੇ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਦੂਰ -ਦੁਰਾਡੇ ਤੋਂ ਲੋਕ ਇਨਸਾਫ਼ ਲੈਣ ਲਈ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਬੰਗਲਾ ਨਾਮ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਿਆ. ਹਰ ਕੋਈ ਬੰਗਲੇ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਬੁਲਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਨਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਬੰਗਲਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ. ਅੱਜ ਵੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਬੰਗਲਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ. ਇੱਕ ਵਾਰ ਐਗਨਯੂ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੀ, ਹਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਆਉਣਾ ਜਾਣਾ ਸੀ. ਸਿਰਫ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵੀ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ. ਸਿਰਸਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਾਲਵਾ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਇੱਥੇ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਅਫਸਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬੰਗਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਥੋਂ ਬੰਗਲਾ ਨਗਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਵੈਨ ਐਗਨਯੂ ਨੂੰ 1844 ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਦੀਵਾਨ ਮੂਲ ਚੰਦ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।
ਇਸ ਅਹੁਦੇ ਦੇ ਬਦਲੇ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾ 20 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸਦੇ ਭੁਗਤਾਨ ਦੀ ਰਕਮ 12 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੱਸੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਬਰਸ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਅਖੀਰ 20 ਫਰਵਰੀ 1846 ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬੰਗਲਾ ਨਗਰ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਆਪਣੇ ਖੰਭ ਫੈਲਾ ਰਹੀ ਸੀ. ਐਗਨਯੂ ਦਾ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਅਤੇ ਸੁਪਨੇ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਐਗਨਯੂ ਨੂੰ 13-12-1845 ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦਾ ਵਾਧੂ ਚਾਰਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਉਹ 23-02-1846 ਤੱਕ ਰਿਹਾ. ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਨੇw ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਵੀ ਵੈਨ ਐਗਨਯੂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦੂਜੇ ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਪੰਜਾਬ, ਗੁਜਰਾਤ, ਰਾਮ ਨਗਰ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਚਿਲਿਆਂਵਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ।
1845-1846 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਘੇਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਨੂੰ ਡੇ lakh ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਸਾਲਾਨਾ ਪੈਨਸ਼ਨ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਧਾ ਕੇ 48 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਸਾਲਾਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੇਖੂ ਪੁਰਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਨਾਰਸ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਜੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹਾਰ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੰਮ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੀਵਾਨ ਮੁਲਰਾਜ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ।
ਇਸ ਬਗਾਵਤ ਵਿੱਚ, ਬੰਗਲਾ ਨਗਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ, ਵੈਨਸ ਐਗਨਿw ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ. ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣ ਗਿਆ. ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਅਜੀਬ ਹੈ. ਇਸ ਵਿਲੱਖਣ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪੰਨੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ 20 ਫਰਵਰੀ 1846 ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੰਭਾਲਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਲਰਾਜ ਦਾ ਟੈਕਸ 20 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵਧਾ ਕੇ 30 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਸਾਲਾਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। (ਆਰਮੀ ਕਾਲਜ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮੁਖੀ, ਸ਼੍ਰੀ ਐਸਪੀ ਸਭਰਵਾਲ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਟੈਕਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ 12 ਤੋਂ 18 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੂੰ 1/3 ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਟੈਕਸ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਦੀਵਾਨ ਮੂਲ ਰਾਜ ਨੇ ਇਸਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ. ਅਪੀਲ ਖਾਰਜ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਦੀਵਾਨ ਮੂਲ ਰਾਜ ਨੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਅਤੇ ਮਾਰਚ 1848 ਵਿੱਚ, ਨਵੇਂ ਵਸਨੀਕ, ਫਰੈਡਰਿਕ ਕਰੀ ਨੇ ਮੁਲਰਾਜ ਦਾ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ, ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਬਗਾਵਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ। ਵਧੇਰੇ ਤਾਕਤ ਲਈ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਬੰਗਲੇ (ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ) ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵੈਨਸ ਐਗਨਯੂ ਅਤੇ ਵਿਲੀਅਮ ਐਂਡਰਸਨ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ.
19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1848 ਨੂੰ ਦੀਵਾਨ ਮੂਲ ਰਾਜ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਚਾਰਜ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਲਤਾਨੀ ਸਿਪਾਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਵੇਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਵਿੰਗ ਐਗਨਿw ਅਤੇ ਵਿਲੀਅਮ ਐਂਡਰਸਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ੌਜ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਚਲੀ ਗਈ, ਤਾਂ ਮੁਲਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜੀ ਹੋਰ ਭੜਕ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਿਕ ਵੈਨਸ ਐਗਨਿw ਅਤੇ ਵਿਲੀਅਮ ਐਂਡਰਸਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁਲ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਾਰਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ. ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਹਥਿਆਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਭਾਰੀ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਖੇਤ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਉੱਥੋਂ, ਜ਼ਖਮੀ ਵੈਨਜ਼ ਅਗਨਿw ਅਤੇ ਵਿਲੀਅਮ ਐਂਡਰਸਨ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਭਾਵ ਈਦਗਾਹ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ. ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਮੁਲਤਾਨੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੜਕ ਗਈਆਂ ਸਨ। 20 ਅਪ੍ਰੈਲ 1848 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ, ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵੈਨਸ ਐਗਨਿw ਅਤੇ ਵਿਲੀਅਮ ਐਂਡਰਸਨ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਬੰਗਲੇ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ, ਵੈਨਸ ਐਗਨਿw ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਅੰਤਮ ਰਸਤਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ. ਇੱਥੇ, ਸਿਰਸਾ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਜੇਐਚ ਓਲੀਵਰ ਨੂੰ ਵਨਸ ਐਗਨਿw ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਬੰਗਲੇ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ. ਉਸਨੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਆਪਣੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਗਾਈ ਅਤੇ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਾਹ ਤੇ ਲੈ ਗਿਆ. ਇਕ ਵਾਰ ਐਗਨਯੂ ਦਾ ਬੰਗਲਾ ਅਜੇ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਬੰਗਲੇ ਦੀ ਉਹ ਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਬੈਰੀਅਰ ਝੀਲ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ. ਜੋ ਬਚਿਆ ਹੈ ਉਹ ਸਿਰਫ ਉਸ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੇ ਹਨ.
-----------------------
बंगला के निर्माणकर्ता
वन्स एगन्यू का कलकता से मुल्तान तक का सफर
सतलुज दरिया के किनारे हरियाली, लहलहराते खेत, कहीं धूल, कहीं जंगल। यह अदभुत व मनमोहक नजारा, उन ग्रामीणों के लिए तो कोई नया नहीं था। जो बरसों से इस नजारे के आसपास रह रहे थे, लेकिन उस व्यक्ति के लिए यह नजारा वास्तव में अनूठा था, जिसने यहां एक शहर बसाने की सोची। वैसे कोई शहर बसाया नहीं जाता। अलबत्ता शहर खुद ही बस जाता है, लेकिन उसमें किसी न किसी व्यक्ति का हाथ, सहयोग और समपर्ण जरूर होता है। ऐसे ही एक शख्स थे, वंस एगन्यू यानि पैट्रिक वंस एगन्यू। वंस एगन्यू तो उनका सर नेम था। उनका असली नाम था, पैट्रिक एलैगजेंडर। सर नेम मिलने के बाद उनका नाम पैट्रिक एलेगजेंडर वंस एगन्यू पड़ गया। वंस एगन्यू एक ऐसे ब्रिटिश अधिकारी थे जो पंजाबी भाषा का भी ज्ञान रखते थे। उनका फाजिल्का को बसाने की राह में अहम योगदान है। फाजिल्का के इतिहास में बंगले की दास्तान के जिक्र दौरान मुस्लमान फजल खां वट्टू के नाम के साथ वंस एगन्यू का जिक्र जरूर होगा। पिता के नक्शे कदमों पर चलकर ब्रिटिश आर्मी में भर्ती होने वाले वंस एगन्यू बंगाल सिविल सर्विस में तैनात हुए। इसके बाद उन्हें ब्रिटिश सरकार ने भटियाणा में सहायक सुपरिटेडेंट के पद पर तैनात किया गया। वह एक सियासी अधिकारी की कला में माहिर हो गए। हालांकि उनकी आयु कम थी। मगर ब्रिटिश अफसरों में उनका प्रदर्शन अच्छा रहा। उनका मनपसंद काम था शहरों को आबाद करना। वह जहां भी गए। शहरों के विकास में उनका अह्म योगदन रहा। बात चाहे फाजिल्का की हो या लाहौर की। वह तीन बातों में इतफाक रखते थे, पहली बात किसी चीज को आरंभ करने के लिए सही जगह क्या है? दूसरा किन लोगों को मिलना या सुनना चाहिए? उनके जहन में तीसरी बात यह थी कि सब से महत्वपूर्ण कार्य क्या है, जिसे प्राथमिकता के आधार पर किया जाए। इस सोच को आधार मानकर ही उन्होंने फाजिल्का शहर बसाने में प्राथमिकता से काम किया।
फाजिल्का में बंगले के निर्माणकर्ता ब्रिटिश अधिकारी पैट्रिक एलेगजेंडर वन्स एगन्यू ने भले ही ब्रिटिश साम्राज्य में सिर्फ 7 साल तक सेवा की, लेकिन इस सेवा दौरान उन्होंने ऐसी कई भूली बिसरी यादें छोड़ी जो अमिट यादें बनकर रह गई। कलकत्ता में उन्होंने 3 साल गुजारे तो फाजिल्का में वह 2 साल रहे। फाजिल्का में उन्होंने एक ऐसे बंगले का निर्माण करवाया। जिसके नाम पर क्षेत्र का नाम बंगला ही पड़ गया। हॉर्श शू लेक किनारे निर्मित इस बंगले की धूम दूर-दूर तक रही है। बंगला नामक इस कस्बे को खुशहाली देने के पश्चात उन्हें लाहौर में तैनात कर दिया गया। वहां से मुलतान तक के सफर में उन्हें कई खट्टे-मीठे अनुभव हुए। मुल्तान में दूसरा सिक्ख एंग्लो युद्ध शुरू हुआ तो उनकी जिंदगी का अंतिम सफर भी समाप्त हो गया।
वन्स एगन्यू का जन्म 21 अप्रैल 1822 को नागपुर में पैट्रिक वन्स एगन्यू के घर हुआ। उसकी माता का नाम कैथराइन फरेसर था। उनके पिता मद्रास आर्मी में लेफ्टीनेंट कर्नल थे। जिन्होंने सिक्ख व ब्रिटिश साम्राज्य के निणार्यक युद्ध पहले एंगलो सिख युद्ध सन् 1845-1846 में भी भाग लिया। मार्च 1841 में बंगाल सिविल सर्विस में ज्वाइंन करने वाला युवा वंस एगन्यू 1844 में फाजिल्का में बंगले का निर्माणकर्ता बन गया। उन्होंने बहावलपुर के नवाब मुहम्मद बहावल खान।।। से जगह ली और बाधा झील यानि हार्श शू लेक के किनारे एक विशाल बंगले का निर्माण करवाया। बंगले में हर सरकारी व गैर सरकारी काम होने लगे। दूरदराज से लोग यहां न्याय पाने के लिए आने लगे। बंगला नाम प्रत्येक व्यक्तिकी जुबान पर चढ़ गया। सब लोग बंगला का नाम पुकारने लगे। यही कारण है कि फाजिल्का नाम से पहले नगर का नाम बंगला हुआ करता था। बुजुर्ग आज भी शहर को फाजिल्का कम और बंगला ज्यादा पुकारते हैं। वंस एगन्यू सियासी ब्रिटिश अफसर थे, इस कारण हर सियासी नेता का यहां आना-जाना था। सियासी नेता ही नहीं, प्रत्येक ब्रिटिश अफसर भी यहां पहुंचते। सिरसा के अलावा मालवा, सतलुज राज्य की बैठकें यहां होने लगी। एक युवा अफसर के नेतृत्व में बंगला का नाम चंद ही महीनों में मशहूर हो गया। यहीं से शुरू हुआ बंगला नगर के निर्माण का कार्य। इधर वंस एगन्यू ने 1844 में बंगले का निर्माण करवाया, उधर दीवान मूल चंद को मुल्तान का गर्वनर बनाया गया।
इस पद के बदले वह लाहौर सरकार को 20 लाख रूपए वार्षिक अदा करता था। जबकि कई इतिहासकारों ने इस की अदायगी की रकम 12 लाख रूपए बताई है। सभराओं की लड़ार्ई में विजयी होने के बाद अंग्रेजों ने लाहौर की तरफ कूच किया तो किसी ने उन की खिलाफत नहीं की। आखिर 20 फरवरी 1846 को अंग्रेज सेना लाहौर पहुंच गई। इस बीच बंगला नगर की प्रसिद्धी पंख फैला रही थी। एक खुशहाल और ऐगन्यू के सपनों का नगर बसने की योजना तैयार हो रही थी कि वंस एगन्यू का यहां से 13-12-1845 को फिरोजपुर का अतिरिक्त चार्ज दे दिया गया। जहां वह से 23-02-1846 तक रहे। उसके बाद एगन्यू का तबादला लाहौर कर दिया गया। लाहौर सिक्खों की राजधानी थी। वहां भी वंस एगन्यू ने शहर के विकास को ओर आगे बढ़ाया उधर धीरे-धीरे पंजाब के चिलियांवाला, गुजरात, राम नगर और लाहौर में अंग्रेजों के खिलाफ दूसरे युद्ध की तैयारी शुरू होने लगी।
पहले एंग्लो-सिक्ख युद्ध सन् 1845-1846 के बाद अंग्रेजों ने जालंधर दोआब में कब्जा जमा लिया था। युद्ध के बाद सिक्ख कमजोर पड़ चुके थे। शासन प्रणाली का कंट्रोल ब्रिटिश सरकार ने अपने हाथों में ले लिया। अंग्रेज महाराजा रणजीत सिंह के समय से ही लाहौर को घेरने की नीति बना चुके थे। जब अंग्रेज लाहौर पहुंचे तो उन्होंने महाराजा रणजीत सिंह की एक पत्नी महारानी जिन्द कौर को डेढ़ लाख रूपए की वार्षिक पैंशन तय कर दी। जो बाद में 48 हजार रूपए वार्षिक की गई। उन्हें पहले शेखू पुरा और बाद में बनारस भेज दिया गया। युद्ध का एक अन्य कारण यह भी था कि पहला ऐंग्लो सिक्ख युद्ध में हार का बदला लेने की भावना अंगेजों के दिल में घर कर चुकी थी। इस बीच शुरू हो गया मुलतान के सूबेदार दीवान मूलराज का विद्रोह।
इस विद्रोह में ही बंगले नगर के निर्माणकर्ता वंस एगन्यू को मार दिया गया। जो एक इतिहास बन गया। यह दास्तान भी बड़ी अजीब है। इस अनोखी दास्तान के पन्ने बताते हैं कि 20 फरवरी 1846 को जब अंगे्रजों ने लाहौर का शासन प्रबंध अपने हाथों में ले लिया तो उन्होंने मूलराज का टैक्स 20 लाख रूपए से बढ़ाकर 30 लाख रूपए वार्षिक दिया। (फॉर्मली हैड, पोस्ट ग्रेजूऐट डिपार्टमेंट ऑफ हिस्ट्री आर्य कॉलेज लुधियाना के श्री एस.पी. सभ्रवाल ने पंजाब के इतिहास में यह टैक्स 12 से बढक़र 18 लाख रूपए बताया है। साथ ही उन्होंने राज्य का 1/3 हिस्सा भी लेना बताया गया है।) टैक्स ज्यादा होने के कारण दीवान मूल राज ने इसे अदा करने में असमर्था जताई, लेकिन अंग्रेज नहीं माने। अपीलों के बावजूद इंकार होता रहा तो दीवान मूल राज ने पद से इस्तीफा दे दिया। अंग्रेज तो पहले ही इस ताक मेें थे और मार्च 1848 में नएं रैजीडेंट फ्रैड्रिक करी ने मूलराज का इस्तीफा स्वीकार कर लिया, लेकिन शायद वे यह नहीं जानते थे कि सिक्खों का विद्रोह उन पर भारी पड़ सकता है। दूसरी तरफ उनकी सोच का एक हिस्सा यह भी था कि अंग्रेज विद्रोह को जान-बुझ कर हवा देना चाहते थे ताकि उन्हें पंजाब पर कब्जे का एक बहाना मिल जाए। अधिक मजबूती के लिए ब्रिटिश साम्राज्य ने काहन सिंह को मुल्तान का सूबेदार घोषित कर दिया। उनकी सहायता के लिए बंगला (फाजिल्का ) के निर्माणकर्ता वंस एगन्यू और विलियम एंडरसन को भेजा गया।
19 अप्रैल 1848 को दीवान मूल राज ने खुशीपूर्वक नए सूबेदार को चार्ज दे दिया। अंग्रेजों की ओर से नया सूबेदार बनाने से मुल्तानी सैनिक खुश नहीं थे। उन्होंने विद्रोह शुरू कर दिया। जब वंस एगन्यू और विलियम एंडरसन के नेतृत्व में अंग्रेजी सेना विद्रोह दबाने के लिए मुलतान की ओर बढ़ी तो मुलतानी सैनिक और भडक़ उठे। सिक्खोंं को पता चला कि ब्रिटिश सैनिक वंस एगन्यू और विलियम एंडरसन के नेतृत्व मेेंं आगे बढ़ रहे हंै तो उन्होंने बृज पार करते समय दोनों अंग्रेज अफसरों को घोड़े से नीचे उतार लिया और उन्हें बुरी तरह से मारपीट करके घायल कर दिया गया। युद्ध शुरू हो गया। सिक्ख व ब्रिटिश सैनिकों के तेजधार हथियार एक दूसरे पर धड़ाधड बरसने लगे। मैदान लहूलुहान हो गया। वहां से घायल वंस एगन्यू व विलियम ऐंडरसन को ब्रिटिश सैनिक पनाह यानि ईदगाह में ले गए। मुलतानी सैनिकों में ब्रिटिश साम्राज्य के प्रति नफरत की ज्वाला पूरी तरह भडक़ चुकी थी। 20 अप्रैल 1848 की सांय सिक्खों का झुंड वंस एगन्यू और विलियम एंडरसन की पनाहगाह में घुस गया और दोनों ब्रिटिश अफसरों को मार दिया। यहीं से बंगला के निर्माणकर्ता वंस एगन्यू की जिंदगी के सफर की आखरी राह बंद हो गई। इधर वंस एगन्यू की ओर से बनाया गया बंगला की निगरानी के लिए सिरसा के डिप्टी कमिशनर जे.एच.ओलिवर को कमान दी गई। उन्होंने यहां बरसों तक अपनी धाक जमाई और फाजिल्का को विकास की राह पर अग्रसर किया। वंस एगन्यू का बसाए बंगले की धूम तो आज भी है, लेकिन उनके द्वारा निर्मित बंगला में वो शान नहीं रही। बाधा झील का अस्तित्व भी खत्म हो गया। रह गया तो सिर्फ उनकी यादें, जो इतिहास के पन्नों पर है।
-----------
builder of bungalow
Vans Agnew's journey from Calcutta to Multan
Greenery on the banks of the Sutlej river, waving fields, some dust, some forest. This amazing and beautiful sight was not new for those villagers. Those who had been living around this view for years, but this sight was really unique for the person who thought of setting up a city here. No city is built like that. Although the city settles on its own, but there is definitely some person's hand, cooperation and dedication in it. One such person was Vans Agnew i.e. Patrick Vans Agnew. Once Agnew was his sir name. His real name was Patrick Alexander. After getting the name Sir, his name was Patrick Alexander once Agnew. Once Agnew was a British officer who also knew Punjabi language. He has an important contribution in the way of settling Fazilka. In the history of Fazilka, during the mention of the story of the bungalow, the mention of Once Agnew along with the name of Muslim Fazal Khan Wattu will definitely be there. Following in the footsteps of his father, Agnew, who was recruited in the British Army, was posted in the Bengal Civil Service. After this he was posted by the British Government as Assistant Superintendent in Bhatiana. He became adept at the art of a political officer. Although his age was short. But his performance among the British officers was good. His favorite job was to populate the cities. Wherever he went He played an important role in the development of cities. Be it Fazilka or Lahore. He used to agree on three things, first thing what is the right place to start something? Who else should I meet or listen to? The third thing in his mind was that what is the most important work, which should be done on priority basis. Taking this thinking as the basis, he worked on priority in setting up the city of Fazilka.
British officer Patrick Alexander Once Agnew, the builder of the bungalow in Fazilka, may have served in the British Empire for only 7 years, but during this service he left many such forgotten memories which remained indelible memories. He spent 3 years in Calcutta and 2 years in Fazilka. He got one such bungalow built in Fazilka. After which the area got its name as Bangla. Built on the banks of the Horse Shoe Lake, the fame of this bungalow has been far and wide. After giving prosperity to this town named Bangla, he was posted in Lahore. He had many sour and sweet experiences in his journey from there to Multan. When the Second Sikh Anglo War started in Multan, the last journey of his life also ended.
Once Agnew was born on 21 April 1822 in Nagpur to Patrick Once Agnew. His mother's name was Catherine Fareser. His father was a lieutenant colonel in the Madras Army. Who also participated in the decisive war of the Sikh and British Empire, the First Anglo-Sikh War of 1845-1846. Vance Agnew, a young man who had joined the Bengal Civil Service in March 1841, became a builder of a bungalow in Fazilka in 1844. He was the Nawab of Bahawalpur, Muhammad Bahawal Khan. and built a huge bungalow on the banks of the barrier lake i.e. Harsh Shoe Lake. Every government and non-government work started happening in the bungalow. People from far away started coming here to get justice. The name Bangla crossed everyone's tongue. Everyone started calling the name of the bungalow. This is the reason that before the name Fazilka, the name of the city used to be Bangla. Even today the elders call the city less Fazilka and more Bangla. Once Agnew was a political British officer, every political leader had to visit here. Not only political leaders, every British officer also reached here. Apart from Sirsa, meetings of Malwa and Sutlej states started taking place here. Under the leadership of a young officer, the name of the bungalow became famous within a few months. From here the work of construction of Bangla Nagar started. While Van Agnew got the bungalow built in 1844, Diwan Mool Chand was made the governor of Multan.
In return for this post, he used to pay Rs 20 lakh annually to the Lahore government. While many historians have given the amount of its payment as 12 lakh rupees. When the British marched towards Lahore after being victorious in the battle of Sabhras, no one opposed them. Finally, on 20 February 1846, the British army reached Lahore. Meanwhile the fame of Bangla Nagar was spreading its wings. Plans were being made to set up a happy and dream city of Agnew that once Agnew was given additional charge of Firozpur from here on 13-12-1845. Where he stayed from 23-02-1846. After that Agnew was transferred to Lahore. Lahore was the capital of the Sikhs. There also Van Agnew carried forward the development of the city and gradually preparations for the second war against the British started in Chillianwala in Punjab, Gujarat, Ram Nagar and Lahore.
After the First Anglo-Sikh War of 1845–1846, the British occupied Jalandhar Doab. The Sikhs were weakened after the war. The control of the system of governance was taken over by the British government. The British had made a policy of besieging Lahore since the time of Maharaja Ranjit Singh. When the British reached Lahore, they fixed an annual pension of one and a half lakh rupees to Maharani Jind Kaur, a wife of Maharaja Ranjit Singh. Which was later increased to 48 thousand rupees annually. He was first sent to Shekhu Pura and later to Banaras. Another reason for the war was also that the feeling of avenging the defeat in the First Anglo-Sikh War had entered the hearts of the British. Meanwhile, the rebellion of Diwan Mulraj, the Subedar of Multan, started.
In this rebellion, Vans Agnew, the builder of Bungalow Nagar, was killed. which became a history. This story is also very strange. The pages of this unique story tell that on 20 February 1846, when the British took over the administration of Lahore, they increased the tax of Mulraj from Rs 20 lakh to Rs 30 lakh annually. (Formally Head, Post Graduate Department of History, Arya College, Ludhiana, Mr. SP Sabharwal, has told that this tax has increased from Rs.12 to Rs.18 lakh in the history of Punjab. Also he has been told to take 1/3rd of the state. Due to the high tax, Diwan Mul Raj expressed his inability to pay it, but the British did not agree. Despite appeals being denied, Diwan Mool Raj resigned from the post. The British were already on the lookout, and in March 1848, the new resident, Frederick Curry, accepted Mulraj's resignation, but perhaps they did not know that the Sikh revolt could overwhelm them. On the other hand, part of his thinking was also that the British wanted to ignite the rebellion deliberately so that they would get an excuse to occupy Punjab. For greater strength, the British Empire declared Kahan Singh as the Subedar of Multan. Vans Agnew and William Anderson, the builders of the bungalow (Fazilka) were sent to their aid.
On 19 April 1848, Diwan Mool Raj happily handed over the charge to the new Subedar. Multani soldiers were not happy with the creation of a new subedar by the British. He started a rebellion. When the English army under the leadership of Vance Agnew and William Anderson moved towards Multan to suppress the rebellion, the Multani soldiers became more agitated. The Sikhs came to know that the British soldiers were advancing under the leadership of Vance Agnew and William Anderson, they took both the British officers down from the horse while crossing the bridge and they were badly beaten and injured. The war started. The sharp weapons of Sikh and British soldiers started raining heavily on each other. The field bled. From there, the wounded Vans Agnew and William Anderson were taken to British soldiers' shelter i.e. Idgah. The flames of hatred towards the British Empire had completely ignited among the Multani soldiers. On the evening of 20 April 1848, a group of Sikhs broke into the shelter of Vans Agnew and William Anderson and killed both the British officers. It was from here that the final road of the journey of life of the builder of the bungalow, Vans Agnew, was closed. Here, the Deputy Commissioner of Sirsa, J.H. Oliver was given the command to oversee the bungalow built by Once Agnew. He made his presence here for years and led Fazilka on the path of development. Once Agnew's bungalow is still in vogue, but the bungalow built by him did not have that glory. The barrier lake also ceased to exist. What remains is only his memories, which are on the pages of history
Lachhman Dost, Writer Fazilka Ek Mahagatha
0 comments:
Post a Comment