History Village Diwan Khera, District Fazilka (Punjab)

 ਕਿੰਨੂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੈਲੇਫ਼ੋਰਨੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਬੋਹਰ ਤੋਂ ਜੇ ਵਾਇਆ ਗੰਗਾਨਗਰ ਰੋਡ ਤੇ ਜਾਈਏ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 5 ਕਿੱਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬਕਾਇਨ ਵਾਲਾ ਤੋਂ ਵੀ ਤਕਰੀਬਨ ਇਤਨਾ ਹੀ ਦੂਰ ਇਕ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਗਾਥਾ ਬੜੀ ਸ਼ਾਨੋ-ਸ਼ੌਕਤ ਨਾਲ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਥਾਂ ਵਿਚ ਅੱਜ ਵੀ ਸੁਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਪਿੰਡ ਹੈ ਦੀਵਾਨ ਖੇੜਾ।

-ਅੱਜ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਪੌਣੇ ਦੋ ਸੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪਿੰਡ ਖਰਲ ਗੋਤ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਹਾਂਡਾ ਗੋਤ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਲੋਂ ਆਬਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਆਬਾਦ ਹੋਣ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ ਖਰਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਹਾਂਡਾ ਗੋਤ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਕੋਣ ਸਨ? ਪਹਿਲਾਂ ਖਰਲ ਗੋਤ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਬਹੁਤੇ ਖਰਲ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਜੱਗਦੇਉ ਪੰਵਾਰ ਦੀ ਪੀੜੀ ਵਿਚੋਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪੀੜੀ ਦਾ ਮੋਢੀ ਖਰਲ ਨਾਮ ਦਾ ਇਕ ਯੋਧਾ ਸੀ, ਇਹ ਪੰਵਾਰਾਂ ਦੀ ਭੁੱਟੋ ਸ਼ਾਖਾ ਵਿਚੋਂ ਹਨ। ਖਰਲ ਰਾਜਪੂਤ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਜੱਟ ਵੀ। ਬਹਾਵਲ ਪੁਰ ਦੇ ਖਰਲ ਰਾਜਪੂਤ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਭੱਟੀ ਰਾਜਪੂਤ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪੀੜੀ ਦੇ ਭੂਪੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਇਲਾਕਾ ਛੱਡ ਕੇ ਸੂਬਾ ਸਿੰਧ ਦੇ ਉੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਵਾਸਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਖਰਲ ਨੂੰ ਮਖ਼ਦੂਮ ਜਹਾਨੀਆਂ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਵਿਚ ਲੈ ਆਉਂਦਾ। ਫਿਰ ਉਹ ਲਾਇਲਪੁਰ ਤੇ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਵੱਲ ਆ ਗਏ। ਖਰਲ ਬੜੇ ਸੁਨੱਖੇ ਜਵਾਨ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਜੋਧੇ ਸਨ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ ਪਰ ਪਸ਼ੂ ਚਾਰਨ ਤੇ ਦੁੱਧ ਪੀਣ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਨ। ਮਾਰ-ਧਾੜ ਦੀਆਂ ਵਾਰਦਾਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰ ਜਾਂਦੇ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸੰਦਲ ਬਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚੂੜਾ ਡਾਕੂ ਵੀ ਖਰਲਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਿਰਜ਼ਾ ਜੱਟ ਦਾ ਤਾਲੁਕ ਵੀ ਖਰਲ ਕਬੀਲੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜਦੋਂ ਬੱਚਾ ਜੰਮਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨੀਆਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਖਰਲ ਜੱਟ 18819 ਤੇ ਖਰਲ ਰਾਜਪੂਤ 16284 ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੈ।
   ਪਿੰਡ ਦੀਵਾਨ ਖੇੜਾ ਆਬਾਦ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਬੜੀ ਲਾਜਵਾਬ ਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹੈ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਇਕ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ਤੇ ਆਬਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਖਰਲ ਗੋਤ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਾਏ ਸਾਦੋ ਖਾਂ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਹਾਂਡਾ ਗੋਤ ਦੇ ਹਿੰਦੂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਪਾਕਪਟਨ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ਤੇ ਆਬਾਦ ਕੀਤਾ। ਹਾਂਡੇ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਪਟਨ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਤੇ ਹਰ ਸਾਲ ਲੱਗਦੇ ਮੇਲੇ ਸਮੇਂ ਭੰਡਾਰੇ ਦਾ ਜਿੰਦਰਾ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ। ਇਹ ਮੇਲੇ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਭੰਡਾਰੇ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਕਰਨ ਦੀ ਰਸਮ ਅਦਾ ਕਰ ਕੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਾਵਾ ਵੀ ਉਹੀ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕ ਭੰਡਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਸੱਦਦੇ ਸਨ। ਬਰਤਾਨੀਆ ਹਕੂਮਤ ਵਲੋਂ ਹਾਂਡਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਦੀਵਾਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਦੋਵਾਂ ਕੌਮਾਂ ਨੇ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂਅ ਰੱਖਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਿਰਸਾ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਜੇ.ਐੱਚ. ਓਲੀਵਰ ਨੂੰ ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ ਵਿਖੇ ਪੰਜ ਪੈਸੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਟਿਕਟ ਲਾ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬਣਨ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਵੀ ਕਾਬਲੇ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ ਤਹਿਸੀਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਿਰਸਾ ਦੇ ਅੰਡਰ ਸੀ। ਖਰਲ ਤੇ ਹਾਂਡਿਆਂ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਰਜ਼ੀ ਨੂੰ ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਆਖ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਖੂਹ ਬਣਵਾਇਆ ਜਾਵੇ। 

ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਜਾਂ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਘਾਟ ਸੀ, ਲੋਕ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਦੀਵਾਨ ਖੇੜਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਵੱਡਾ ਤਲਾਅ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਮੀਂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਪਾਣੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਲਈ ਮੁੱਖ ਸੋਮਾ ਸੀ। ਜਦੋਂਕਿ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਪੀਣ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪਿੰਡ ਸਰਵਰ ਖੂਈਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਜੋ ਪਿੰਡ ਮੀਆਂ ਸਰਵਰ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਸਾਧੂ ਬੋਦਲਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇ ਕਰੀਬ 200 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਬਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਇਕ ਖੂਹ ਖੁਦਵਾਇਆ। ਜਿਸ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਮਿੱਠਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਖੂਹ ਤੋਂ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਦੇ 10 ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਉੱਠਾਂ ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ 3 ਹੋਰ ਖੂਹ ਲੁਆਏ, ਜੋ ਪੰਜ ਕੋਸੀ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ Çਲੰਕ ਸੜਕ ਕਿਨਾਰੇ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਲਈ ਸਰਵਰ ਖੂਹੀਆਂ ਨਾ ਜਾਣ ਪਵੇ, ਇਸ ਲਈ ਖਰਲ ਤੇ ਹਾਂਡਾ ਬਿਰਾਦਰੀ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਇਕ ਖੂਹ ਬਣਵਾਇਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਮਿੱਠਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜੇ.ਐੱਚ. ੳਲੀਵਰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਇਕ ਕਿੱਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਨਹਿਰ ਕਿਨਾਰੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਹਕੂਮਤ ਵਲੋਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਖੂਹ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਕੀਤਾ। ਵਾਕਿਆਂ ਹੀ ਖੂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਮਿੱਠਾ ਨਿਕਲਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਝੱਟ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂਅ ਦੀਵਾਨ ਖੇੜਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਅਰਜ਼ੀ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਖਰਲ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਮੀਆਂ ਫ਼ਤਿਹ ਦੀਨ ਭੰਡਾਰਾ, ਹਾਜੀ ਜਲਾਲ ਉਦ ਦੀਨ ਭੰਡਾਰਾ, ਮੀਆਂ ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਨ ਭੰਡਾਰਾ, ਮੀਆਂ ਨਾਸਿਰ ਜਲਾਲ ਭੰਡਾਰਾ ਤੇ ਮੀਆਂ ਕਮਾਲ ਉਦ ਦੀਨ ਭੰਡਾਰਾ, ਮੀਆਂ ਲਾਲ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਮੀਆਂ ਅੱਲਾ ਯਾਰ ਭੰਡਾਰਾ, ਮੀਆਂ ਨੂਰ ਸਮੰਦ ਭੰਡਾਰਾ, ਮਹਿਰਮ ਖ਼ਾਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਾਂਡਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਫਿਰ ਜਦੋਂ 1852-53 ਵਿਚ ਮਹਿਕਮਾ ਮਾਲ ਨੇ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂਅ ਦੀਵਾਨ ਖੇੜਾ ਦਰਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
    ਪਿੰਡ ਆਬਾਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਾਏ ਸਾਦੋ ਖਾਂ ਉਰਫ਼ ਰਾਏ ਸਾਧੂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸਾਰੰਗ ਤੇ ਦਾਦਾ ਸਿਲੋਟਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤੇ ਦਲੇਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਤੇ ਧਾੜਵੀ ਹੋਣ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਇਸ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਤੇ ਹੀ ਬਰਤਾਨੀਆ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਹਨ ਵਿਚ ਬਰਤਾਨੀਆ ਹਕੂਮਤ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਾਫ਼ੀ ਨਫ਼ਰਤ ਸੀ। ਧਾੜਵੀ ਤੇ ਲੜਾਕੂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵੀ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਖ਼ੂੰਖ਼ਾਰ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੇ ਡਾਕੂਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਵੀ ਭਰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਬੋਹਰ ਥਾਣੇ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੰਦੂਕ ਨਾਲ ਫਾਇਰ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਥਾਣੇ ਦਾ ਥਾਣੇਦਾਰ ਰਾਏ ਸਾਦੋ ਖਾਂ ਦਾ ਦੋਸਤ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਫ਼ਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਪਿੱਠੂ ਨਹੀਂ ਬਣੇ। 1857 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਫ਼ਰੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਕਤ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜੇ.ਐੱਚ. ਓਲੀਵਰ ਨੇ ਸੰਗੀਨਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਧੂੰਏਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਦਬਾ ਲਿਆ, ਪਰ ਰਾਏ ਸਾਦੋ ਖਾਂ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ਤ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਬਾ ਸਕੇ। ਫ਼ਰੰਗੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਕੜਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇ। ਤਕਰੀਬਨ 7-8 ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਰਾਏ ਸਾਦੋ ਖਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਰੰਗੀਆਂ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਤੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ਤ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ ਦੀਵਾਨ ਖੇੜਾ ਵਿਚ 6 ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਲੋਅਰ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਰਾਏ ਸਾਦੋ ਨੇ ਸਕੂਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਵਿਰੋਧ ਦਰਜ਼ ਕਰਵਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਫ਼ਰੰਗੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤਾਲੀਮ ਦੇ ਕੇ ਇਕ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਜੁੰਡਲੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖੇ, ਪਰ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ਤ ਨੂੰ ਦਰਕਿਨਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਲੋਅਰ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਉਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਹਸਪਤਾਲ ਵੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਡਾਕਟਰ ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਬਸਤੀ ਸੀ, ਜੋ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਤੇ ਖਰਲ ਸ਼ਹਿਬਜਾਦਿਆਂ ਦੀ ਆਓ-ਭਗਤ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਲਈ ਉੱਨ ਕੱਤਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਆਬਾਦ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਹੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਪਿੰਡ ਦਾ ਕਬਰਸਤਾਨ ਸੀ।
        ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਲੋਂ ਬਣਾਈ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਹਵੇਲੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੱਚੇ ਕੋਠੇ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮੀਆਂ ਫ਼ਤਿਹ ਦੀਨ ਭੰਡਾਰਾ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹਵੇਲੀ ਬਣਵਾਈ ਸੀ। ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਇਸ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਹਵੇਲੀ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਲੋਹੇ ਦੇ ਮੋਟੇ ਗਾਰਡਰ ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਮੋਟੇ ਗਾਰਡਰ ਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਮਾਲ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਰਾਹੀਂ ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਪੰਜ ਕੋਸੀ ਦੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੱਕ ਮੰਗਵਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਵੇਲੀ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਵਿਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਭੰਡਾਰੇ ਖ਼ੁਦ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ, ਲੜਾਕੂ ਤੇ ਧਾੜਵੀ ਸਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਚੋਰ ਡਾਕੂਆਂ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਹਵੇਲੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਲ ਤੇ ਇਕ ਬੰਦੂਕ ਧਾਰੀ ਬੰਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਤਾਇਨਾਤ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਚੋਰ ਡਾਕੂ ਆਉਂਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਇਕ ਕਿੱਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਬਣੇ ਬੰਗਲੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਘਣੇ ਰੁੱਖ ਤੇ ਝਾੜੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗਿੱਦੜਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਾਸਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆੜ ਵਿਚ ਚੋਰ ਡਾਕੂ ਵਾਰਦਾਤ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਝਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਲੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰੇ ਡਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।

     ਹਵੇਲੀ ਨੇੜੇ ਹੀ ਅੱਲਾ ਦਾ ਸਜਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਸਜਿਦ ਬਣਾਈ ਗਈ, ਜੋ ਫਤਿਹਦੀਨ ਭੰਡਾਰਾ ਨੇ 1901-02 ਵਿਚ ਬਣਵਾਈ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ, ਵੇਲ ਬੂਟੀਆਂ ਦੀ ਨੱਕਾਸ਼ੀ ਤੇ ਅੱਲਾ ਦੀ ਇਬਾਦਤ ਲਈ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਜੀ ਸਵਰੀ ਇਹ ਮਸਜਿਦ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚੀ ਥਾਂ ਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਜਿਸ ਦੀ ਕੰਧ ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਹਰਫ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮਾਲਕ ਫਤਿਹਦੀਨ ਦਾ ਨਾਂਅ ਖੋਦਿਆ ਗਿਆ। ਹਵੇਲੀ ਤੇ ਮਸਜਿਦ ਦੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਚੂਨਾ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਲਗਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਚੂਨੇ ਦੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਖਰਲ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੀ ਚੂਨੇ ਦਾ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ ਲਗਾ ਲਿਆ। ਇਹ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ ਹਵੇਲੀ ਤੇ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਚੂਨੇ ਨੂੰ ਹਵੇਲੀ ਤੇ ਮਸਜਿਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਮੌਲਵੀ ਮੀਆਂ ਨੂਰਦੀਨ ਸਨ। ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇਸ ਮਸਜਿਦ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ 100 ਫ਼ਰਦ ਤਾਲੀਮ ਹਾਸਿਲ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਦੇਸ਼ ਤਕਸੀਮ ਵੇਲੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਪਿੰਡ ਉਜਾੜ ਬਸਤੀ ਬਣ ਗਿਆ।
   ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਫਿਰ ਹਰਾ-ਭਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੋਂ ਬਿਸ਼ਨੋਈ, ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਤੋਂ ਕੰਬੋਜ, ਛਾਬੜਾ, ਵਧਵਾ, ਧਮੀਜਾ ਅਤੇ ਮਹਾਜਨ ਆ ਕੇ ਆਬਾਦ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਫਿਰ ਸੁੱਕੇ ਹੋਏ ਦਰਖ਼ਤ ਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਤੇ ਪੱਤੇ ਬਣ ਕੇ ਦੀਵਾਨ ਖੇੜਾ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਫਿਰ ਹਰਾ-ਭਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਾ ਮਾਲਕ ਏਕ ਹੈ ਦੇ ਹਰਫ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਦਿਆਂ ਮਸਜਿਦ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਬਣਾ ਕੇ ਇੱਥੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਵਾ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵਿਚ ਮੁਨਕਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿੱਥੇ ਰੋਜ਼ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਂਅ ਜਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਘਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਬਣੇ ਮੰਦਰ ਵੀ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ।
     ਭੰਡਾਰਾ ਫੈਮਲੀ ਰਹਿਮ-ਦਿਲ ਤੇ ਚੰਗੇ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ 1899-1900 ਦੌਰਾਨ ਮਿਲੀ, ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਸੂਬਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬੀਕਾਨੇਰ ਰਿਆਸਤ ਵਿਚ ਵੀ ਅਕਾਲ ਪੈ ਗਿਆ। ਭੁੱਖਮਰੀ ਦੇ ਬੋਝ ਹੇਠ ਦੱਬੇ ਲੋਕ ਬੀਕਾਨੇਰ ਰਿਆਸਤ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਵੱਲ ਆ ਗਏ। ਦੀਵਾਨ ਖੇੜਾ ਪਿੰਡ ਬੀਕਾਨੇਰ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੀ। ਜਿੱਥੋਂ ਭੁੱਖਮਰੀ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਲੋਕ ਤੜਫਦੇ ਹੋਏ ਪਿੰਡ ਦੀਵਾਨ ਖੇੜਾ ਤੇ ਹੋਰ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਏ। ਅੰਨ ਦੇ ਦਾਣੇ-ਦਾਣੇ ਦੇ ਮੁਹਤਾਜ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਅਵਾਮ ਦੇ ਰਹਿਮੋ ਕਰਮ ਤੇ ਟਿੱਕ ਗਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭੰਡਾਰਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾ ਮੂੰਹੀਂ ਕਣਕ ਵੰਡ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਮਦਦ ਦੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਬਰਤਾਨੀਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਦਿਲਾਵਰ ਖਾਂ ਭੰਡਾਰਾ ਨੂੰ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਹੜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਬੋਰਡ ਦੇ ਵਾਈਸ ਚੇਅਰਮੈਨ ਵੀ ਬਣੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮੀਆਂ ਫਤਿਹਦੀਨ ਭੰਡਾਰਾ ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦਾ ਆਨਰੇਰੀ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਜਦੋਂ ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭੰਡਾਰਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੀ ਇਕ ਯਾਦਗਾਰ ਫ਼ੋਟੋ ਖਿੱਚੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਖੜੇ ਹਨ ਮੀਆਂ ਅੱਲਾ ਯਾਰ ਭੰਡਾਰਾ, ਮੀਆਂ ਨੂਰ ਸਮੰਦ ਭੰਡਾਰਾ, ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਮੀਆਂ ਮਹਿਰਮ ਖ਼ਾਨ ਭੰਡਾਰਾ, ਮੀਆਂ ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਨ ਭੰਡਾਰਾ, ਮੀਆਂ ਫਤਿਹਦੀਨ ਭੰਡਾਰਾ, ਹਾਜੀ ਜਲਾਲ ਉਦ ਦੀਨ ਭੰਡਾਰਾ ਤੇ ਮੀਆਂ ਨਾਸਿਰ ਜਲਾਲ ਭੰਡਾਰਾ, ਮੀਆਂ ਕਮਾਲ ਉਦ ਦੀਨ ਜਦੋਂ ਤੀਜੀ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਹਨ ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਮੀਆਂ ਅਦਿਲ ਖ਼ਾਨ ਭੰਡਾਰਾ, ਹਾਜੀ ਇਕਬਾਲ ਭੰਡਾਰਾ ਤੇ ਮੀਆਂ ਵਲੀਦਾਦ ਭੰਡਾਰਾ।
       ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੋਲੀ-ਹੋਲੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਵੀ ਕਦਮ ਰੱਖਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ, 1945 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ ਮੁਹੰਮਦਨ ਸੀਟ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਹੋਈਆਂ ਤਾਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੇ ਫ਼ਤਿਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉਮੀਦਵਾਰ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਅਬੋਹਰ ਦੀ ਸੁਖੇਰਾ ਬਸਤੀ ਦੇ ਵਾਸੀ ਮੀਆਂ ਬਾਘ ਅਲੀ ਸੁਖੇਰਾ ਨਾਲ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੁੱਲ 13138 ਵੋਟਾਂ ਪੋਲ ਹੋਈਆਂ, ਜੋ ਕੁੱਲ ਵੋਟਾਂ ਦਾ 68.46 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਯੂਨੀਈਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੀਆਂ ਬਾਘ ਅਲੀ  ਸੁਖੇਰਾ ਨੂੰ 5549, ਮੀਆਂ ਫ਼ਤਿਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ 3441 ਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਉਮੀਦਵਾਰ ਚਿਰਾਗ਼ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੋਟ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ਤਿਹ ਮੁਹੰਮਦ 2108 ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਹਾਰ ਗਏ।
      ਖਰਲ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਕੁੱਝ ਫ਼ਰਦ ਤਾਲੀਮ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮਲਕਾਨਾ ਮੁਹੱਲਾ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇੱਥੇ ਇਕ ਹਵੇਲੀ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਈ। ਜੋ ਵਾਣ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਮਹਿਮਾਨ ਖ਼ਾਨਾ ਦੀ ਪਿੱਛੇ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਾਮ ਪ੍ਰੈੱਸ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਫ਼ਾਜ਼ਿਲਕਾ ਦੇ ਇਸਲਾਮੀਆ ਸਕੂਲ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਤਾਲੀਮ ਹਾਸਿਲ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਵਾਲੀਬਾਲ ਖੇਡਣ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਕਸਰ ਹੀ ਲਾਧੂਕਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵੱਟੂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਵਾਲੀਬਾਲ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵਾਲੀਬਾਲ ਤੇ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹਨ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਰੁਸ਼ਨਾ ਰਹੇ ਹਨ।
    ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਿੰਡ ਪੰਜ ਕੋਸੀ ਦੇ ਮੋਢੀ ਮਾਨਾ ਰਾਮ ਜਾਖੜ, ਜਿਹੜੇ ਦਹੀਅਤ ਹਰਿਆਣਾ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਆਬਾਦ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਭੰਡਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਭਾਈਚਾਰਾ ਸੀ, ਇਹ ਭਾਈਚਾਰਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋਰ ਵੱਧ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਮਾਨਾ ਰਾਮ ਜਾਖੜ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਛੱਪੜ ਪੁਟਵਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪਿੰਡ ਕਿਲਿਆਂ ਵਾਲੀ ਦੇ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਜਾਖੜ ਨਾਲ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ਸੀ।  ਜੋ ਦੇਸ਼ ਤਕਸੀਮ ਤੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰਿਹਾ। ਅੱਜ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹਰ ਕੌਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਦੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਦਮਕੱਦ ਮੂਰਤੀ ਵੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਪਿਆਰ ਮੁਹੱਬਤ ਨਾਲ ਵੱਸਦੇ ਦੀਵਾਨ ਖੇੜਾ ਦੇ ਬਾਸ਼ਿੰਦਿਆਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰਾ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਹਰਿਆਲੀ, ਰਸਭਰੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੇ ਕਿੰਨੂ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੋ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਦਾ ਬਖਾਨ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।
    ਹੁਣ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਾਂਡਾ ਹਿੰਦੂ ਲੋਕ ਗਏ ਕਿੱਥੇ। ਦਰਅਸਲ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਿਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਦੀਵਾਨ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਯਾਦਗਾਰੀ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੈਸਾ ਤੇ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਮਾਂ ਤੇ ਪੈਸਾ ਬਰਬਾਦ ਨਾ ਹੋਵੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਾਰਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਸਮੇਟ ਕੇ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਪਾਕਪਟਨ ਚਲੇ ਗਏ। ਪਿੰਡ ਦੀਵਾਨ ਖੇੜਾ ਦੇ ਖਰਲ ਜਾਤ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਨੇੜਤਾ ਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਦੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਉਹ ਦੀਵਾਨ ਖੇੜਾ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਵਾ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਇਆ, ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂਅ ਨੂੰ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਾ ਛੱਡੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਬਰਤਾਨੀਆ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਤਕਸੀਮ ਕਰਨ ਦਾ ਭਾਂਬੜ ਮਚਾਇਆ ਤਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਾਂਗਰ ਇਹ ਪਿੰਡ ਵੀ ਉਸ ਭਾਂਬੜ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਤਕਸੀਮ ਦਾ ਸੇਕ ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲੇ ਪੁੱਜਿਆ ਤਾਂ ਕਈ ਹੋਰਨਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆ ਗਏ, ਇੱਥੇ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਤੱਕ ਤਕਸੀਮ ਦੇ ਸੇਕ ਵਿਚ ਸੜ ਰਹੇ ਅਵਾਮ ਦੇ ਦਰਖਤਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਜਦੋਂ ਡਿਗਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਿਆ ਇਕ ਨਵੇਂ ਆਸ਼ਿਆਨੇ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ-- Lachhman Dost

Read More

Fazilka T. V. Tower

Fazilka TV Tower

फाजिल्का टीवी टॉवर बनाम आइफ़िल टॉवर 

फाजिल्का के लीलाधर शर्मा, धर्म लूना और अन्यों ने तत्कालीन प्रधानमंत्री श्री राजीव गाँधी से फाजिल्का में टॉवर बनाने की मांग की थी , इस प्रोजेक्ट पर 1986 में मोहर लगी- इसकी उचाई 302.2 मीटर है - Lachhman Dost Fazilka

Fazilka's TV Tower v/s Eiffel Tower
Mr. Lila Dhar Sharma, Mr. Dharam Loona and others of Fazilka had demanded to construct a tower in Fazilka from the then Prime Minister Mr. Rajiv Gandhi, on this project, in 1986, it was stamped - Its height is 302.2 meters

Read More

कस्बे से शुरूआत, मंडी से खुशहाली, विभाजन से बर्बादी -अब बुलंदियों पर है - रंगला, बंगला, फाजिल्का

Fazilka Clock Tower

फाजिल्का की भूमि गुरुओं, पीरों पैगम्बरों, अवतारों और शहीदों के आशीर्वाद से ओत-प्रोत है तथा उनकी रहमत से यहां नेकदिल इन्सान बसते हैं, जो हर क्षण दूसरों की सेवा करने को तत्पर रहते हैं। यहां श्री गुरू नानक देव जी और शहीद-ए-आजम स. भगत सिंह ने कदम रखकर इस धरती को पवित्र बनाया। भारत-पाकिस्तान अंतर्राष्ट्रीय सीमा से मात्र 11 किलोमीटर की दूरी पर बसा फाजिल्का, पंजाब की सबसे पुरानी तहसील है, जो अब जिला बन चुका है। यह शहर 1844 में बसाया गया। दरिया के एक किनारे मुस्लिम समुदाय के 12 गाँव थे, जिनमें वट्टू, चिश्ती और बोदला जाति के मुस्लिम परिवारों की संख्या अधिक थी। इन गांवों पर बहावलपुर और ममदोट के नवाबों का नियंत्रण था।

Guruduara Haripura

 ईस्ट इंडिया कम्पनी ने कम्पनी ने सबसे पहले यहां एक अंग्रेज अफसर पैट्रिक एलेग्जेंडर वन्स एगन्यू को आर्गेनाइजेशन एजेंसी की देखरेख के लिए नियुक्त किया। वन्स एगेन्यू ने हार्श शू लेक यानि बाधा झील किनारे एक बंगले का निर्माण करवाया। जिस कारण शहर का नाम बंगला पड़ गया। क्षेत्र की सीमा ममदोट, सिरसा, बीकानेर और बहावलपुर तक थी। फिर जिला सिरसा के कैप्टन जे. एच. ऑलिवर को नियुक्त किया गया। यहां नगर को बसाने के लिए ईस्ट इंडिया कम्पनी ने 32 एकड़ भूमि केवल 144 रुपए 8 आने में भूमि खरीदी थी। यह भूमि वट्टू जाति के मुखिया फज़ल खां वट्टू से खरीद की गई थी, लेकिन वट्टू की एक शर्त थी कि इस स्थान पर जो नगर बसाएगा, उसका नाम फज़ल खां के नाम से रखा जाए। उसके बाद शहर को फाजिल्का के पुकारा जाने लगा। सन् 1862 में अंग्रजों ने सुल्तानपुरा, पैंचांवाली, खियोवाली, केरूवाला और बनवाला रकबे की 2165 बिघा भूमि ओर खरीद ली। यह भूमि 1301 रुपए में खरीद की गई। 

बाद में, 7 अगस्त 1867 में पंजाब सरकार के नोटिफिकेशन 1034 के तहत फाजिल्का की सीमा तय की गई। फाजिल्का को कभी बाढ़ ने उजाड़ा, तो कभी प्लेग, भूख व गरीबी ने, लेकिन ऊन के व्यापार ने इस नगर को बहुत संभाला। व्यापार की दृष्टि से अंग्रजों के न्योते पर यहां पेड़ीवाल, अरोड़वंश, अग्रवाल और मारवाड़ी समुदाय के लोगों ने यहां व्यापार कार्य आरंभ कर दिया। फाजिल्का एशिया की प्रसिद्ध ऊन मंडी बन गया। ऊन की गांठें यहां तैयार होती और रेलगाड़ी के जरिये, दिल्ली, लाहौर और सिन्ध व कराची तक पहुंचाई जाती। वहां कराची की बन्दरगाहों से यह ऊन यूरोप की मंडियों तक पहुंचाई जाती थी। ऐतिहासिक धरोहर घंटाघर जहां पंजाब विधानसभा की आर्ट गैलरी की शान है, वहीं हिन्दोस्तान का गौरव है। घंटाघर 6 जून 1939 में बनाया गया। गाँव आसफवाला में 80 फुट लंबी और 18 फुट चौड़ी शहीदी स्मारक बनाई गई है। सबसे पुरानी ऐतिहासिक इमारत रघुवर भवन है।

Asafwala Saheed Smark

 इसके अतिरिक्त यहां डेन अस्पताल, ऑलिवर गार्डन, सतलुज दरिया, एशिया के द्वितीय नंबर का टी.वी. टावर, हॉर्स शू लेक, गोल कोठी, प्रताप बाग, सेठ चानण लाल आहूजा पुस्तकालय, बेरीवाला पुल, सरकारी एम. आर. कॉलेज, संस्कृत कॉलेज व अनेक धार्मिक स्थान दर्शनीय हैं। यहां की बनने वाली जूती, मिठाई तोशा, वंगा सुप्रसिद्ध हैं।  27 जुलाई 2011 को फाजिल्का जिला घोषित किया गया।  आज फाजिल्का जिला कहलाता है और लगातार तरक्की की राह पर चल रहा है। (Lachhman Dost -Whats App No. 99140-63937)

Read More

The story of a village in Fazilka शर्त ने बदली गांव की तस्वीर

ब्रिटिश साम्राज्य में लुधियाना - फिरोजपुर - फाजिल्का से होती हुई ट्रेन कराची तक लेकर जानी थी. . . इसके लिए रेल पटरी बनाने का काम तकरीबन मुकम्मल हो चुका था . . . रेलवे स्टेशन कहां कहां बनाए जाने हैं . . . इस बारे में विचार चल रहा था . . . बात सेठ चानन मल व हजूर सिंह के गांवों में आकर अटक गई . . . दोनों लैंडलार्ड थे . . . दोनों चाहते थे कि उनके गांव में रेलवे स्टेशन बने ताकि उनके गांव भविष्य में तरक्की की तरफ बढ़ सकें . . . उस समय फिरोजपुर के डी.सी. एम.आर. सचदेव थे और उन्होंने दोनों को बुला लिया . . . जब फैसला न हुआ तो डी.सी. ने शर्त रख दी कि जो अपनी मंडी को सुंदर बनाएगा, उसके गांव में रेलवे स्टेशन बनाय जाएगा . . . बस फिर क्या था . . . सुंदर मंडिय़ां बनाने का काम शुरू हो गया . . . लेकिन सेठ चानन मल ने सुंदर मंडी बनवाई. . . सुंदरता भी क्या बात थी . . . गांव भी पूरा स्वच्छ . . . गंदगी का नाम तक नहीं . . . डी.सी. ने दौरा किया तो दोनों मंडियां एक से बढक़र एक थी, लेकिन चानन मल की मंडी की सुंदरता अधिक थी. . . डी.सी. ने घोषणा कर दी कि मंडी चानन वाला में रेलवे स्टेशन बनाया जाएगा . . . साथ ही यह शर्त भी रख दी कि चानन वाला स्वच्छता में भी अव्वल रहना चाहिए . . . कहते हैं कि बरसों तक चानन वाला मंडी की स्वच्छता के चर्चे दूर दूर तक रहे . . . वैसे मंडी हजूर सिंह भी कम नहीं थी . . . मगर स्वच्छता की कुछ कमियां पाई गई. . . जिस कारण वहां रेलवे स्टेशन तो नहीं बनाया गया, लेकिन एक सुंदर गेट जरूर बनाया गया, जिस का उद्घाटन डी.सी. एम.आर. सचदेव ने 1935 में किया था . . .
सोचता हूं कि अगर देश के विभाजन के बाद भी इसी तरह से शर्तों का दौर जारी रहता . . . लोग सहयोग देते रहते तो गांव सुंदर होते . . . स्वच्छता बरकरार रहती. . . बीमारी का प्रकोप न के बराबर होता . . . और . . . आज देश के प्रधानमंत्री नरेन्द्र मोदी को स्वच्छ भारत अभियान चलाने की जरूरत हीं न पड़ती. . . फिर भी जब जागो, तब सवेरा . . . आज भी इस तरफ कदम बढ़ाया जाए तो आने वाली पीढ़ी को जरूर इसका फायदा मिलेगा . . . अगर आप चाहते हैं कि मेरा गांव स्वच्छ हो तो इस बात को दूसरों तक पहुंचाएं , ताकि हर गांव और शहर सुंदर व स्वच्छ बन सके . . . Lachhman Dost Whatsup No 99140-63937

Read More

India Partition - हवेली से आया, बंगले में रह गया तनेजा परिवार

                                            हवेली से आया, बंगले में रह गया तनेजा परिवार

हवेली और बंगले में कोई खास अंतर नहीं। हवेली पाकिस्तान में है और बंगला भारत में। दूरी भी कोई खास नहीं, लेकिन इनके बीच जो लकीर खींची गई है, उस लकीर ने यह दूरी काफी अधिक कर दी है। आम आदमी तो वहां पहुंच भी नहीं सकता। अगर किसी ने वहां पहुंचना है तो उन्हें मंजूरी लेनी होगी। भारत विभाजन के समय वहां से कई परिवार आए, उनमें फाजिल्का का सुरजीत सिंह तनेजा का परिवार भी शामिल है। 

जो विभाजन से पहले पिपली दहूजियां वाली, लक्खा हवेली तहसील दोपालपुर जिला मिन्टगुमरी में रहते थे। तहसील दोपालपुर। पांच मार्च 1940 को जीवन सिंह के घर माता ठाकरी देवी की कोख से हुआ। सरकारी हाई स्कूल ओकाड़ा रोड लक्खा हवेली से प्राथमिक शिक्षा हासिल करने वाले सुरजीत सिंह तनेजा जब दूसरी कक्षा में थे तो देश का विभाजन हो गया। उन्हें याद है कि उनके स्कूल के हैड मास्टर उस समय असलम अली थे। वह बताते हैं कि उस समय चौथी कक्षा में गुलाब हिसाब पढ़ाया जाता था जो पास करता उसे पटवारी की नौकरी लग जाता था। 

                                      S. Surjeet Singh With his Faimly

वहां काम के बारे में वह बताते हैं कि उनके पिता टांगा चलाते थे और उनके चार टांगे थे जो अन्यों को किराये पर दिए जाते थे। वहां से वह हवेली आकर रहने लगे। भले ही उस समय उनकी आयु कम थी, लेकिन उन्हें याद है कि उनका जमाती गुलशन दहूजा थे। जबकि पड़ोसी मौज राए, निर्मल सिंह ठेकेदार, बावा ठेकेदार, सरदार दलीप ङ्क्षसह लक्कड़ मिस्त्री, साधू सिंह, दिवान चंद, इश्नाग राए थे। उनके बड़े भाई सतनाम सिंह व बहन का जन्म वहां हुआ था। बचपन को याद करते हुए वह बतातें हैं कि उन्हें पतंग उडानी, वांझी, खुदो खुंडी, गुल्ली डंडा आदि खेले काफी पंसद थे। 

देश का विभाजन हो गया। उन्हें पता चला तो उन्होंने घरेलू समान दो टांगों पर लाद लिया। सुलेमान हैड पर पहुंचे तो तेज बारिश शुरू हो गई। मगर उन्होंने हौंसला नहीं हारा और चलते रहे। वह फाजिल्का पहुंच गए और यहां एक नंबर स्कूल में बनाए गए रिफ्यूजी कैंप में रहने लगे। रिफ्यूजी कैंप की कमान किशोर चंद भठेजा व एसडीएम ने संभाली हुई थी। इस दौरान उनके पिता ने लोगों की काफी सेवा की। फाजिल्का के कुछ ओढ़ जाति के परिवार थे। जो इनके पिता के पास आए और पाकिस्तान छोडक़र आने को कहने लगे। उन्होंने तुरंत टांगा तैयार किया और उन्हें लेकर सुलेमानकी हैड तक पहुंच गए। जहां ओढ़ों ने वास्ता दिया कि उनके पास किराया नहीं है। पिता बोले, कोई बात नहीं, वाहेगुरू की मेहर है। 

यहां दो दिन रहने के बाद वह गांव टाहली वाला बोदला के निकट टिंडा वाला खूह पर रूके। वहां उन्हें पांच एकड़ भूमि की पक्की अलॉटमैंट हुई। वहां रहते वक्त उनके पिता ने लोगों में अपना काफी रसूख बना लिया। लोगों ने प्यार दिया और विभाजन के बाद उनके पिता गांव के पहले नंबरदार बन गए। सुरजीत ङ्क्षसह तनेजा बताते हैं कि उन्होंने पढ़ाई प्राइवेट की थी। मास्टर बुद्ध राम से शिक्षा ली। वह बताते हैं कि तब फीस सात रूपये दो आन्ने थी, वह भी नगद नहीं देनी होती थी, उसका राशन लेकर देते थे। वह बताते हंै कि उनकी चौथी कक्षा बोर्ड की परीक्षा थी और दमकल विभाग फाजिल्का के पास परीक्षा हुई थी। पांचवीं डीएवी हाई स्कूल से की। जिसके मैनेजर हरीकृष्ण थे। 1960 में उन्होंने दसवीं कक्षा पास कर ली। इसके बाद 1961 में बेलदार की नौकरी मिल गई, जिसका मासिक वेतन मात्र 60-65 रूपये था। 

वह बताते हैं कि उनकी सिलेक्शन अबोहर में हुई थी, जहां व नौकरी के लिए साइकिल पर गए थे। वहीं उन्होंने नौकरी के साथ साथ खालसा हाई स्कूल के बच्चों को निशुल्क टयूशन भी दी। 1963-64 को आईटीआई मोगा से उन्होंने इलैक्ट्रीशयन ट्रेड पास कर ली और 1965 में पब्लिक हैल्थ विभाग फिरोजपुर में बतौर इलैक्ट्रीशियन नौकरी शुरू कर ली। 8 मई 1965 को उनकी शादी फाजिल्का के माछी सिंह फुटेला  व पार्वती देवी की पुत्री राजिन्द्र कौर से हुई। उस समय लंडे भाषा काफी प्रसिद्ध थी। वह बताते हैं उन्होंने माता दीन मास्टर से लंडे सीखे। 1965 में बिजली बोर्ड में सहायक लाइनमैन की नौकरी ज्वाइंन की और 1968 में लाइनमैन बने, 1986 में पदोन्नत होकर जे.ई. बन गए। वह बिजली बोर्ड में बेहतर सेवाएं देते हुए 31 मार्च 2000 को घुबाया में सेवानिवृत हो गए। एक बेटा एक बेटी शादीशुद्धा हैं। सुरजीत सिंह तनेजा की धर्मपत्नी की 16 जनवरी 2003 को मृत्यु हो गई। स. तनेजा का नाम समाजसेवियों में काफी आगे है। वह टीएसयू के कानूनी सलाहकार, मानव कल्याण, वृद्ध आश्रम, आईटीआई एसोशिएशन पंजाब सीनियर उपप्रधान, बार्डर ऐरिया विकास फ्रंट, मोनिंग कल्ब, सोशल वेलफेयर सोसायटी के सदस्य हैं और प्रशासन व गुरूद्वारा सिंह सभा की तरफ से उन्हें सम्मानित भी किया जा चुका है। उन्होंने फाजिल्का जिला बनाओ आंदोलन में भी सराहनीय योगदान दिया। 

                                                 प्रस्तुति-कृष्ण तनेजा- 92566-12340

Writer Krishan Taneja with S. Surjeet Singh Taneja

Read More

भगत सिंह, राजगुरू, सुखदेव की समाधि लेने के बदले फाजिल्का ने दी इतनी बड़ी कुर्बानी ! ! !

शहीदे आजम स. भगत सिंह ने फाजिल्का में अपने कदम रखकर जहां इस धरती को पवित्र किया, वहीं शहीद भगत सिंह, राजगुरू, सुखदेव की समाधि लेने के बदले फाजिल्का ने बहुत बड़ी कुर्बानी दी है…उसी कुर्बानी के चलते फाजिल्का की भौगोलिक स्थिति बिगड़ गई और अनेक वीर जवानों को भारत-पाक 1965 व 1971 युद्ध में शहादत देनी पड़ी…इसके बावजूद फाजिल्का को नजरअंदाज किया गया है…जिस कारण फाजिल्का पिछड़ गया है।

शहीदे आजम स. भगत सिंह को याद करने वाले नेताओं में ऐसे कम नेता है, जिन्हें पता हो कि 60 के दशक से पहले तीनों शहीदों की समाधि पाकिस्तान के कब्जे में थी…जन भावनाओं को देखते हुए 1950 में नेहरू-नून-मुहाइदे के तहत फैसला लिया गया था कि पाकिस्तान से शहीदों की समाधि वापस ली जाए…करीब एक दशक की इस ऊहापोह के बाद पाकिस्तान ने फाजिल्का का अहम हिस्सा मांग लिया…जिस कारण फाजिल्का के 12 गांव और सुलेमानकी हैड पाकिस्तान को देना पड़ा।    

जो इलाका पाकिस्तान को दिया, वह सैन्य दृष्टि से काफी अहम था…यह इलाका देने से फाजिल्का के कई गांव पाकिस्तान की नजर के निकट आ गये और इलाका तिकोन आकार का बन गया…जिस कारण पाक के साथ हुए दो युद्धों में फाजिल्का को काफी नुकसान उठाना पड़ा।     

पाक को बारह गांव देने के कारण फाजिल्का सैक्टर में पाक से हुए युद्धों  में 216 सैना के जवानों को कुर्बान होना पड़ा…यह शहीद देश के विभिन्न राज्यें के रहने वाले थे…जिन की समाधि गांव आसफवाला में बनाई गई है…इसके बावजूद इस धरती को न तो शहीदों की धरती घोषित किया गया है और न ही स्मारक धरोहर घोषित किया गया है।

Read More

स. भगत सिंह ने फाजिल्का में ठीक करवाई थी अपनी पिस्टल ! ! !

                                               

3 अक्तूबर 1928 में साईमन कमिशन लाहौर पहुंचा तो वहां भारतीयों ने कमीशन की डटकर खिलाफत की। इस पर ब्रिटिश अधिकरियों ने अन्यों देश भक्तों सहित लाला लाजपत राय जैसे सरीखे नेता पर भी लाठियां बरसाई। 17 दिसंबर 1928 के दिन जब लाला जी की मौत हो गई तो भगत सिंह ने इसका बदला लेने की ठान ली। बदला लेने के लिए स. भगत सिंह ने ब्रिटिश अधिकारी सार्जेंट स्कॉट समझकर मोटर साईकल पर आ रहे सार्जेंट सांडर्स को गोली से उड़ा दिया। जिससे ब्रिटिश सम्राज्य में खलबली मच गई और ब्रिटिश अधिकरियों ने स. भगत सिंह को ढूंढने का अभियान तेज कर दिया। स. भगत सिंह अनेक जगह से होते हुए फाजिल्का तहसील के गांव दानेवाला में पहुंचे।

जहां उन्होंने अपने देश भक्त साथी स. जसवंत सिंह दानेवालिया के घर में पनाह ली। स. भगत सिंह दिन के समय भेष बदलकर अन्य देश भक्तों के साथ अपने सबंध कायम रखते और रात के समय दानेवालिया के घर लौट आते। जहां वह स. जसवंत सिंह के बाहर वाले घर की हवेली में ठहरते। स. भगत सिंह वहां कई महीनों तक रहे। वहां से जाते समय स.भगत सिंह ने गांव के लुहार हाजी करीम से अपनी पिस्तौल की मुरम्मत करवाई। 1929 में गिरफ्तारी के बाद स. भगत सिंह ने पुलिस को यह बता भी दिया कि इस दौरान उन्होंने कहां-कहां पनाह ली? इसके बाद ब्रिटिश पुलिस ने गांव में छापामारी करके घर-घर की तलाशी ली और ग्रामीणों से स. भगत सिंह के बारे जानकारी हासिल करने का प्रयास किया, लेकिन किसी भी ग्रामीण ने स. भगत सिंह के गांव में छुपे रहने की बात नही बताई। (इस बात का खुलासा पंजाब के पूर्व इंस्पेक्टर जनरल ऑफ पुलिस भगवान सिंह की पुस्तक 20वीं सदी दा पंजाब पृष्ठ नं.78 पर किया गया है) 

When the Simon Commission arrived in Lahore on 3 October 1928, the Indians there protested against the commission and made the Khilafat. On this, the British superintendents of the country including Lala Lajpat Rai, along with other countrymen, also raided ladders. On 17th December, 1928, when Lala Ji died, Bhagat Singh decided to take revenge. To take revenge Bhagat Singh blamed Sgt Sanders, who came to the motor cycle, as British officer Sergeant Scott. This led to a stir in the British Empire and the British officers did. Speed ​​up the campaign to find Bhagat Singh S Bhagat Singh, through many places, reached Phajilka Tehsil’s village, Danavala. Where he is a devotee of his country. Jaswant Singh took refuge in Danawalia’s house. S Bhagat Singh kept changing his identity during the day while other countries kept their relationship with the devotees and returned to the home of Danawaliya at night. Where he is Stay in the mansion of a house outside Jaswant Singh. S Bhagat Singh stayed there for several months. While going from there, Mr. Bhagat Singh made a pledge of his pistol from Lohar Haji Karim of the village. After the arrest in 1929 Bhagat Singh also told the police that where did he take refuge during this period? After this, the British police conducted raids in the village and searched the house and demanded from the villagers. Attempted to get information about Bhagat Singh, but any villager Bhagat Singh did not talk about being hidden in the village

Read More

ਨੂਰ ਸਮੰਦ ਦੇ ‘ਪਠਾਣਾ ਡਾਕੂ’ ਨੇ ਕਿਉਂ ਮਾਰੀ ਖੁੱਦ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ?

ਕੁੰਡੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਤੇ ਠੱਪਵੀਂ ਦਾੜੀ। ਲੰਬੇ ਕੱਦ ਦਾ ਤਕੜਾ ਜਵਾਨ ਸੀ ਪਠਾਣਾ-ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਾਂ- ਪਿਉ ਤੇ ਭੈਣ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਕਿਨਾਰੇ ਛੱਡ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਕਹਿ ਗਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਵਾਪਸ ਪਿੰਡ ਚੱਲਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਸਮਾਨ ਘਰ ‘ਚ ਰਹਿ ਗਿਆ ਉਹ ਲੈ ਕੇ ਆਵੇਗਾ ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਬੇੜਾ ਵੀ ਆ ਜਾਵੇਗਾ।         ਪਰ ਜਦੋਂ ਪਿੰਡੋਂ ਹੋ ਕੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਲਹੂ ਨਾਲ ਲੱਥ–ਪੱਥ ਮਾਂ–ਪਿਉ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਪਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਭੈਣ ਦੀ ਚੁੰਨੀ ਪਈ ਸੀ। ਦਰਿਆ ਵੱਲ ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ ਭੈਣ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ ਸਾਫ਼ ਦਿੱਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਈ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ ਸਨ। ਇੰਞ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਨ•ਾਂ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਬੰਦੇ ਹੱਥੋ–ਪਾਈ ਹੋਏ ਹੋਣ। ਪਰ ਭੈਣ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਤਾਂ ਦੂਰ ਤੱਕ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਿਮ–ਝਿਮ ਬਾਰਸ਼ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ- ਸਰਕੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਚੀਰਦੀ ਹੋਈ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਦੀ ਟੋਲੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ,’ ਪਕੜ ਲਓ, ਮਾਰ ਦਿਓ‘। ਟੋਲੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਠਾਣਾ ਜਾਣਦਾ ਵੀ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕੁੱਝ ਲਾਗਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ।                                            ਟੋਲੀ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਪਠਾਣਾ ਨੇ ਦਰਿਆ ‘ਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਤੈਰਦਾ ਹੋਇਆ ‘ਪਿੰਡ ਨੂਰ ਸਮੰਦ‘ ਆ ਗਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਕੱਚੀ ਮਸੀਤ ਸੀ।

      ਰਾਤ ਬੀਤ ਗਈ ਤੇ ਸਵੇਰ ਹੋਈ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਪਿੰਡ ਸੁੰਨਸਾਨ ਪਿਆ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਭੁੱਖੇ ਤਿਹਾਏ ਪਸ਼ੂ ਬੰਨੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਕੁੱਝ ਘਰਾਂ ‘ਚ ਘੜੇ ਪਕਾਉਣ ਲਈ ਲੱਗੀ ਭੱਠੀ ਦੀ ਸੁਆਹ ਪਈ ਸੀ ਤੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਲੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ-- ਪਠਾਣਾ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ‘ਚ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟੋਲੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ। ਜੋ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਦਰਿਆ ਟੱਪ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕਰਦੀ। ਹੋਲੀ–ਹੋਲੀ ‘ਪਠਾਣਾ ਡਾਕੂ‘ ਦਾ ਨਾਂਅ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ।            ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪਠਾਣਾ ਦੀ ਲੁੱਟਮਾਰ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਗਏ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਟੋਲੀ ਬਣਾ ਲਈ ਤੇ ਪਿੰਡ ‘ਨੂਰ ਸਮੰਦ‘ ਵਿਚ ਡਾਕਾ ਮਾਰਿਆ। ਪਠਾਣਾ ਪਿੰਡ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਟੋਲੀ ਨੇ ਪਿੰਡ ‘ਚ ਬਹੁਤ ਲੁੱਟਮਾਰ ਕੀਤੀ। ਪਠਾਣਾ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ 4 ਜਣੇ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਪਠਾਣਾ ਨੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਰਾਈਫ਼ਲ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪਿੰਡ ਪੁੱਜ ਗਿਆ।           ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮਿਲਟਰੀ ਵੀ ਪੁੱਜ ਗਈ। ਪਠਾਣਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ 2 ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਮਿਲਟਰੀ ਦਾ ਡਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਪਠਾਣਾ ਦੇ ਸਾਥੀ ਮਰ ਗਏ ਤੇ ਅਸਲਾ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਠਾਣਾ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਮਿਲਟਰੀ ਨੇ ਪਠਾਣਾ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਤੇ ਪਠਾਣਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਈਫ਼ਲ ਨਾਲ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ। ‘ਨੂਰ ਸਮੰਦ‘ ਤੇ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ‘ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ‘ਪਠਾਣਾ ਡਾਕੂ‘ ਦੀ ਚਰਚਾ ਰਹੀ।                                                ਕਿਉਂ ਪਿਆ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂਅ ?

ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵਸਿਆ ਪਿੰਡ ਨੂਰ ਸਮੰਦ ‘ਵੱਟੂਆਂ’ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਪਿੰਡ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਟੂਆਂ ਦੀ ਹੱਦ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ‘ਬੋਦਲਿਆਂ’ ਦੀ ਹੱਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਿੰਡ ‘ਚ ‘ਨੂਰਾ ਵੱਟੂ’ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕੁੱਝ ਘਰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਘੁਮਿਆਰਾਂ ਦੇ ਸਨ। ਨੂਰਾ ਵੱਟੂ ਕੋਲ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਘੋੜਾ ਸੀ, ਰੰਗ ਬਦਾਮੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਗਰਦਨ ਅਤੇ ਪੂਛ ਤੇ ਕਾਲੇ ਵਾਲ ਪੁੱਠੇ ਸਨ। ਉਸ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਸਮੰਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂਅ ‘ਨੂਰ ਸਮੰਦ’ ਪੈ ਗਿਆ।

Read More